Het einde van de Koude Oorlog: Reagans troef of Gorbatsjovs perestroika?

Waar vinden we de verklaring voor het eindigen van de Koude Oorlog? Lag het aan Reagan, aan Gorbatsjov of aan iets geheel anders? Dit artikel biedt een kort overzicht van de meest voorkomende standpunten van historici in deze discussie. Vaak spelen politieke voorkeuren een grote rol in de zienswijzen. Recente gebeurtenissen zijn immers lastig om objectief te beschrijven.

Historicus Archie Brown legt de nadruk op de rol van Gorbatsjov en vertegenwoordigd daarmee een stroming van Koude Oorlog historici. De nieuwe Sovjet leider kwam met een visie die sterk afweek van eerdere doctrines en begon een proces van herstructurering, genaamd perestrojka. Volgens Brown wenste hij een einde te maken aan de nucleaire dreiging in de wereld en aan de repressieve houding van de Sovjet Unie ten opzichte van andere socialistische staten. Gorbatsjov brak met de Breznjev-doctrine, wat betekende dat Oost-Europese staten nu hun koers zelf mochten bepalen. Hoewel Brown erkent dat andere factoren meespeelden, ziet hij deze verschuiving in het buitenlandbeleid, begonnen door Gorbatsjov, als de hoofdoorzaak voor het einde van de Koude Oorlog.

Reagan?

Historici Stephen Brooks en William Wohlforth benadrukken het belang van economische impulsen voor de desintegratie van de Sovjet Unie. Volgens hen leed de communistische staat aan structurele problemen in de economie en kon het de uitgaven voor defensie niet meer opbrengen. Sovjet leiders waren dus gedwongen om hun beleid aan te passen, de kosten waren te hoog. Historicus Robert Patman omarmt vooral het idee dat de Reagan regering een beslissende rol speelde voor het einde van de Koude Oorlog. Hij meent dat de harde retoriek van president Ronald Reagan tezamen met het ‘star-wars plan' de Sovjet leiders angst aanjoeg en ze dwong tot beleidshervorming. Zo sprak de president over de Sovjet-Unie als ‘evil empire’ en voerde hij de militaire druk op. Star-wars hield in dat satellieten kernraketten zouden opsporen en uitschakelen voordat ze Amerika konden treffen.

Links: Gorbatsjov, rechts: Ronald Reagan.

Niet eenduidig

Historische veranderingen bevatten vaak een mate van spontaniteit, waardoor de structurele benadering van Brooks en Wohlforth de timing van de val van de Sovjet-Unie niet kan verklaren. Economische achteruitgang was er namelijk al jaren, en had nog langer door kunnen gaan. Hoewel de Sovjet economie sterk haperde hoefde dit ook nog niet gelijk te leidden tot perestrojka.

Star wars?

Het ‘star wars plan' van Reagan stelde niks voor. Uit Sovjet archiefmateriaal blijkt dat de harde woorden en dreigementen de Sovjet Unie niet zo sterk beïnvloed hebben. De werkelijke verandering valt toch het meest te herleiden tot de figuur van Gorbatsjov, die reageerde op de problemen in zijn land met een beleid van hervorming. Het was hiermee juist zijn bedoeling de Sovjet-Unie van een lang leven te verzekeren, maar zijn plannen pakten onbedoeld averechts uit.

Lijm

De val van de Muur.

Door de nieuwe houding van de Sovjet overheid viel de lijm weg die alle losse communistische staten bijeenhield: militair overwicht. Op het moment dat Gorbatsjov te kennen gaf dat de Sovjet-Unie niet meer militair zou ingrijpen en dat de Oost-Europeanen hun eigen koers konden bepalen, kwam de bevolking in deze landen massaal in opstand. Uiteindelijk was het dus noch Gorbatsjov, noch een andere politiek leider, maar de duizenden demonstranten in Oost-Europa die het einde van de Koude Oorlog inluidden. Gorbatsjov stak onbedoeld de woede aan van jarenlang ongenoegen. De bouw van de muur in Oost-Duitsland stond altijd al symbool voor het falende communistische systeem: de bevolking wilde weg en kon alleen met een muur in bedwang gehouden worden. Tsjechië, Duitsland, Polen, Roemenië, zelfs uiteindelijk in Rusland: overal ging men de straat op en bracht men de communistische regimes, die nu het militaire patronage van de Sovjet-Unie verloren hadden, ten val.

Bronnen:
- Archie Brown, "Perestroika and the End of the Cold War," Cold War History, 7/1 (2007), 1-17.
- Robert G. Patman, "Some Reflections on Archie Brown and the End of the Cold War",
- Stephen G. Brooks en William C. Wohlforth, "Clarifying the End of Cold War Debate," Cold War History, 7/3 (2007), 439-454.