Dodenherdenking, een heftig debat

Naar aanleiding van een kort geding werden de burgemeester en wethouders van het dorp Vorden verboden om langs de graven van tien omgekomen Duitse militairen te lopen. Volgende week stapt de Joodse belangenorganisatie Federatief Joods Nederland (FJN) opnieuw naar de rechter. Ditmaal proberen zij een algemeen verbod op het herdenken van Duitse militairen op 4 mei 2013 te bewerkstelligen. Dit artikel bespreekt het gevoelige debat vanuit de ontwikkeling van de 4 mei herdenking.

De eerste Nationale Dodenherdenking op 4 mei 1945 had oorspronkelijk tot doel om de militaire oorlogsslachtoffers te herdenken. In de loop der tijd is de dodenherdenking steeds meer uitgegroeid tot een algemene herdenking van ‘slachtoffers in oorlogssituaties en vredesmissies’. Opmerkelijk is dat het herdenken van de Joodse slachtoffers pas in 1960 begon. Het jaar 1961 vormde ook een omkeerpunt, omdat vanaf dit jaar de dodenherdenking niet meer over de Tweede Wereldoorlog alleen ging: alle slachtoffers van oorlogssituaties en vredesmissies sinds 1940 werden voortaan op 4 mei herdacht.

Democratisering van de dodenherdenking

Doordat de dodenherdenking uitgroeide tot een dag van algemene herdenking kwam er een proces op gang waarbij verschillende belangengroepen streden voor de herdenking van bepaalde minderheden. Zo kwamen in 1970 homoseksuele belangengroepen op voor de herdenking van in concentratiekampen omgekomen homoseksuelen. Mede dankzij dergelijke inspanningen legde men het jaar daarop een krans voor homoseksuelen en zigeuners. In zekere zin werd de dodenherdenking steeds meer veralgemeniseerd: het werd steeds meer een dag van het herdenken van alle minderheden, als gevolg van een vraag daarnaar vanuit de bevolking.

‘De Duitse militairen waren geen slachtoffers’

Nu willen sommige mensen dat het ook mogelijk wordt om Duitse slachtoffers te herdenken. Het Simon Wiesenthal Centrum liet afgelopen week weten dat zij het eren van Duitse militairen als een intrinsiek kwaad zien, omdat de geschiedenis van de Tweede Oorlog dan zou worden herschreven en de "essentiële scheidslijn tussen slachtoffers en bezetters wordt uitgewist". Voornamelijk de Joodse gemeenschap keert zich tegen deze vorm van herdenken, omdat zij de overleden Duitse militairen niet zien als ‘echte’ slachtoffers. Daarnaast zijn veel mensen bang dat de grens uiteindelijk steeds verder zal opschuiven, totdat we ook Hitler zelf zullen herdenken. Voorstanders van deze vorm van herdenking wijzen op de dienstplicht en indoctrinatie van Duitse soldaten. Zij menen dat ook deze militairen slachtoffer waren van het kwaad dat geschiedde.

Amsterdamse burgemeester Van Hall bij de kranslegging op de dam in 1967

Wat is passend?

Op het moment is er een debat gaande over wat ‘passend’ is. Zo heeft de kortgedingrechter bij het verbod in Vorden laten weten dat het herdenken van Duitse soldaten juridisch gegrond is, maar ‘dat 4 mei een speciale dag is voor het eren van de slachtoffers van het nazibewind’. De grote vraag in het huidige debat is hoever de uitbreiding van de Nationale Dodenherdenking zich moet voortzetten en waar de precieze grenzen liggen van wat passend is. Iedereen is in Nederland vrij om in de private sfeer te (her)denken wat hij en zij wil, maar wat een natie in de publieke sfeer herdenkt definieert mede de identiteit en cultuur van de natie. Het is in ieder geval duidelijk dat het merendeel van de Nederlandse samenleving zich erg emotioneel betrokken voelt bij dit debat. Het onderwerp doet op het moment dan ook veel stof opwaaien. De discussie over de fragiele grens tussen ‘goed’ en ‘fout, en ‘juist’ en ‘onjuist’ herdenken zal nog lang voortduren.

Bronnen:

- Browning, C.R., Ordinary men. Reserve police batallion 101 and the final solution in Poland (New York 1992). 
- Goldhagen, D., Worse than war (New York 2009).